خانه های تاریخی و قدیمی ایران

خانه های قدیمی در گوشه وکنار شهرها فضاهايي هستند که از سردر ورودی آن‌ها گرفته تا ستون و ایوان و طاقی‌های‌شان، همه و همه از لحظه‌های سپری شده برای مالکان آن، حکایت‌های شنیدنی دارد که برای دانستن آن‌ها باید به سراغشان رفت و سراپا چشم و گوش شد.در واقع این خانه های زیبا می‌توانند ما را به راحتی به گذشته پیشینیان این سرزمین پیوند دهند تا از تاریک و روشن زندگی‌شان آگاه شویم و زیباترین احساس نوستالژیک در وجودمان برانگیخته شود. در اين گزارش به معرفي تعدادي از خانه‌هاي تاريخي مشهور ايران پرداخته‌ايم كه باهم مي‌خوانيم.

نائین؛ خانه پیرنیا

خانه پیرنیا در شهر نائین نه تنها چشم و چراغ خانه‌های تاریخی این شهر است بلکه از نظر تعلق به خانواده ای که نقش مهمی در تاریخ معاصر ایران داشته اند، بسیار پراهمیت تلقی می‌شود. این خانه که در دوره صفویه ساخته شده، متعلق به خاندان معروف پیرنیا بوده که نسبشان به پیران و صوفیان بزرگ از جمله حاج عبدالوهاب معروف به پیرنائین می‌رسد.خانه پیرنیا به سبک گودال باغچه ساخته شده است بدین معنی که در چند طبقه ساخته شده اما طبقات به جای اینکه از روی زمین بالا بروند، به زیر زمین رفته اند و به دور یک حیاط مرکزی گودال مانند شکل گرفته اند.این شیوه معماری مخصوص مناطق کویری ایران خصوصا شهر کاشان بوده و موجب خنک ماندن فضای خانه در گرمای طاقت فرسای تابستان می شده است.تزيینات خانه نیز جالب توجه است و در و دیوار آن پر است از نقوشی که داستان‌های هفت پیکر نظامی گنجوی مانند خسرو وشیرین و یوسف و زلیخا را به تصویر می‌کشند و نشان می‌دهند که گذشتگان ما در آراستن خانه‌هایشان تا چه حد به فرهنگ ملی و میراث ادبی این سرزمین توجه داشته‌اند. خانه پیرنیا چند سالی است که به موزه مردم شناسی کویر تبدیل شده و در آن آثار مرتبط با فرهنگ و اجتماع مردم مناطق کویری ایران را به نمایش گذاشته اند.

مشهد؛ خانه حاج حسین آقا ملک

شهرمشهد اگرچه شهری است کهن اما خانه‌های تاریخی آن پرشمار نیستند به این علت که در چهار دهه گذشته بافت تاریخی و مرکزی این شهر به طور مداوم در معرض تخریب و تهدید بوده و بسیاری از خانه‌های تاریخی شهر در طرح توسعه حرم و اطراف آن نابود شده‌اند. یکی از معدود خانه‌های تاریخی بازمانده در مشهد که می‌توان آن را زیباترین خانه این شهر به شمار آورد، خانه حاج حسین آقا ملک است.حاج حسین آقا، زاده تهران و واقف و بنیان‌گذار کتابخانه و موزه ملی ملک در تهران است اما دارای املاک فراوانی در خراسان بود و عمده دارایی‌های خود را وقف آستان قدس رضوی کرد. هرچند که بخشی از این خانه نیز از میان رفته اما خوشبختانه هسته اصلی آن باقی مانده و در اختیار اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان قرار دارد. سبک و سیاق معماری خانه نشان می‌دهد که در اواخر دوره قاجار یا شاید اوایل پهلوی ساخته شده و آجرکاری‌های نمای بیرونی‌اش در نهایت زیبایی و ظرافت است. در حال حاضر خانه ملک به مرکز صنایع دستی تبدیل شده است و عده ای از هنرمندان کارگاه‌هایی را در آن برپا کرده اند تا ضمن تولید آثار هنری و سنتی، شیوه تولید این آثار را به مردم نشان دهند.

شیراز؛ نارنجستان قوام

شیراز خانه های تاریخی پرشمار دارد که متاسفانه در سال‌های اخیر مرتبا اخباری از تخریب آن‌ها منتشر می شود. بی شک زیباترین و بزرگ‌ترین خانه تاریخی این شهر، خانه موسوم به نارنجستان قوام است که یک خانه اشرافی تمام‌عیار با بخش‌های متنوع محسوب می‌شود. این خانه بزرگ که به سبب وجود درختان نارنج در حیاط بزرگش به نارنجستان قوام شهرت یافته، در دوره قاجار متعلق به خاندان قوام‌الملک شیرازی بود که به تناوب حکومت ایالت فارس را برعهده داشتند و نسبشان به «حاجی قوام» ممدوح حافظ شیرازی می‌رسید.نارنجستان قوام در آغاز شامل بخش‌هایی چون باغ، عمارت بیرونی، عمارت اندرونی،حمام، اصطبل و مكتب‌خانه بود. اگرچه پاره‌ای از این بخش‌ها در گذر زمان از میان رفته‌اند اما بخش‌های اصلی كاملا سالم مانده‌اند. بخش بیرونی که محل مراجعات خاندان قوام‌الملك و برگزاری مهمانی‌ها و آیین‌ها بوده است، در سال 1345 خورشیدی از سوی بازماندگان این خاندان به دانشگاه شیراز اهدا شد وابتدا در اختیار موسسه آسیایی قرار گرفت كه درباره فرهنگ و تمدن ملل آسیایی پژوهش می‌كرد و مدیریت آن با پروفسور آرتور پوپ آمریكایی بود اما پس از درگذشت پروفسور پوپ در سال 1348 به عنوان موزه به‌روی مردم گشوده شد.

آجر لفتون

گیلان؛ خانه پرمهر

خانه پرمهر در موزه میراث روستایی گیلان قرار دارد اما در اصل خانه‌ای متعلق به بخش رودبنه از توابع شهرستان لاهیجان است که پس از واچینی و انتقال به موزه میراث روستایی دوباره چینی شده است. با توجه به اینکه اقلیم پربارش و جنگلی گیلان بسیار متفاوت از اقلیم مناطق مرکزی و کویری یا حتی کوهستانی ایران است، خانه‌های تاریخی آن نیز در گذشته تفاوت زیادی با خانه های سایر نقاط کشور داشتند؛ هم از نظر مصالح به کار رفته در بنا و هم از نظر ساختار و حال و هوای معماری.درمحوطه پیرامونی خانه پرمهر،کندوج،تلمبار،چاه، توالت، باغچه وتوتستان وجود داشته که بخش‌هایی از آن‌ها در موزه میراث روستایی بازسازی شده است. خانه نام خود را از مالک سابقش – مشهدی حسن پرمهر - گرفته و چنان که از بزرگی و زیبایی آن برمی‌آید، صاحب آن یک کشاورز زمین‌دار و متمول بوده است. جالب این که طراحان موزه میراث روستایی گیلان با گردآوری اسباب و اثاثیه قدیمی از روستاهای مختلف گیلان، دکوراسیون داخلی این خانه را نیز بازسازی کرده اند.

اصفهان؛ خانه حاج آقا نورا... (خانه مشروطه)

اصفهان بیش از هر شهر دیگر ایران خانه‌های تاریخی نفیس دارد. برخی شمار این خانه‌ها را تا چهار یا پنج هزار خانه هم گفته اند اما تخمین زده می‌شود که خانه‌های نفیس این شهر که اکثرا در دوره صفویه و قاجار ساخته شده اند، بین 700 تا 800 خانه باشد. بیشتر این خانه‌ها مالک خصوصی دارند، یعنی یا خانواده‌هایی در آن‌ها ساکن هستند یا به حال خود رها شده اند. تنها شمار اندکی از خانه‌ها به عنوان اماکن اداری، آموزشی یا فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرند و امکان بازدید گردشگران از آن‌ها وجود دارد.یکی از این خانه ها که در دوره قاجار ساخته و به موزه تبدیل شده است، خانه حاج آقا نورا... اصفهانی، معروف به خانه مشروطه اصفهان است. او یکی از روحانیان بلندپایه اصفهان و از اعضای خانواده معروف نجفی‌ها بود و به همین خاطر در دوره مشروطه خانه‌اش از مراکز گردهمایی مشروطه خواهان – خصوصا افراد ایل بختیاری – به شمار می‌آمد. به همین علت، از چند سال پیش شهرداری اصفهان این خانه را به موزه مشروطیت تبدیل کرد و اسناد و مدارکی از این رویداد تاریخی را در آن به نمایش گذاشت.

آجر ده سوراخ

یزد؛ خانه کلاهدوز (موزه آب)

یزد هم مانند اصفهان، خانه های تاریخی فراوان دارد که خوشبختانه در سال‌های اخیر شماری از آن‌ها به مهمانسراهای سنتی تبدیل شده اند و از خطر ویرانی نجات یافته اند. شمار کمی از این خانه ها نیز کاربری موزه‌ای دارند ودرهای آنها به روی عموم مردم گشوده است.از جمله این خانه ها،خانه کلاهدوز متعلق به دوره قاجار است که تبدیل به موزه آب استان یزد شده و مجموعه آثاری شامل لوازم مختلف حفر قنات، ابزارو ادوات اندازه‌گیری حجم آب، کتابچه میراب‌ها و اسناد توزیع آب در آن به نمایش درآمده است. خانه کلاهدوز متعلق به یکی از تجار بزرگ یزد به نام حاج سیدعلی‌اکبرکلاهدوز بوده و حدود 170 سال قدمت دارد.این خانه را در پنج طبقه ساخته اند؛ منتها بخشی از این طبقات پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده‌اند و خانه از بیرون ارتفاع چندانی ندارد. تمام دیواره‌های داخلی و بیرونی بنا پوشیده از تزيینات گوناگون است و یکی از قنات‌های کهن یزد به نام قنات زارچ از زیر آن می گذرد. به همین خاطر زیرزمین خانه فضایی خنک و مرطوب دارد.

باتوجه به اطلاعاتی که دربالا به آنها اشاره شد و کمی کندوکاو در تاریخ کهن این سرزمین متوجه می شویم که اکثر بناهای تاریخی موجود در ایران به وسیله سفال ،خشت و آجر ساخته شده اند و استفاده از این متریالها در طول تاریخ بسیار متداول بوده و هست.فقط شکل ظاهری و برخی از ویژگیهای آن در طول زمان دچار تغییراتی شده است که عمدتا این تغییرات به بهبود کیفیت و کاربردی بودن این متریال مهم در صنعت ساختمان سازی کمک کرده است.سفال فوم دار