سیر تاریخی آجر

دست‌کم ۵۰۰۰ سال است که آجر ساخته شده از خاک رس به کار می‌رود. گویا اول بار، آن را برای ساختن شهرهایی در بین‌النهرین و درهٔ سند در پاکستان به کار برده‌اند. مردم در ابتدا، برای درست کردن آجر، گل رس و کاه را، با لگد کردن آن‌ها، مخلوط می‌کردند. سپس مخلوط آماده شده را در قالب‌های مستطیلی می‌ریختند و در آفتاب، خشک می‌کردند. آجری که در آفتاب، خشک شده بود نمی‌توانست بدون کاه، خودش را نگه دارد. سرانجام، مردم بابل، آشور و مصر باستان دریافتند که با گداختن رس، آجرهایی به‌دست می‌آید، که محکم‌تر و در برابر هوا مقاوم‌تر هستند.

در دوران باستان در کنارهٔ رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آن‌ها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب می‌کرد. این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از این‌که در اثر تابش خورشید، آب آن‌ها تبخیر می‌شد ترک‌هایی به صورت مکعب‌های نامنظم درمی‌آمد. از این رسوبات، به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینه‌ای در آن روزگار مصرف می‌شد.

از طرفی، اجاق‌های چادرنشین‌هایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بوده‌اند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه آجر گردیده‌است. در سال‌های بعد هم‌زمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیلهٔ بابلی‌ها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژهٔ بابلی است در اغلب زبان‌ها به همین نام مشهور شده‌است. پس از این مرحله به وسیلهٔ کلدانی‌ها پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز ساخت بناهای مستحکم و آجری گردید. آجر دستی یا آجر فشاری هفت هزار سال است که به‌عنوان مستحکم‌کننده و زیباساز کاخ‌ها، عبادتگاه‌ها، مدرسه‌ها، مسجدها و ساختمان‌ها استفاده شده‌است. اما امروزه این صنعت هزاران ساله در حال فراموشی است.

آجرسازی
آجرها به دلیل وزن و حجم زیادشان که حمل‌ ونقل آنها را در مسافت‌های طولانی گران می‌کند، توسط تعداد زیادی کارخانه نسبتاً کوچک و پراکنده از انواع خاک رس و شیل محلی تولید می‌شود. مواد خام را از گودال‌ها حفر می‌کنند، و سپس این مواد خام خرد و آسیاب شده و برای قوام خوب آن غربال می‌شوند. سپس این مواد با آب مخلوط می‌شود تا یک گل خمیری آماده برای شکل‌ دادن به آجر تولید شود.

یک کوره سنتی پخت آجر در انگلستان.
قبل از پیدایش کوره‌های مدرن، آجرها اغلب در یک آرایه به نام گیره (clamp) بر روی هم چیده می‌شدند. این گیره با خاک معمولی یا خاک رس پوشانده می‌شد و سپس آتشی از چوب زیر گیره افروخته می‌شد و برای مدت چند روز این آتش حفظ می‌شد تا آجرها پخته شوند. پس از سرد شدن، گیره جدا می‌شد و آجرها بر اساس میزان پختگی که هر کدام تجربه کرده بودند دسته‌بندی می‌شدند. آجرهای نزدیک به آتش (آجرهای کلینکر) اغلب بیش از حد سوخته و تغییر شکل می‌دادند، که باعث می‌شد جذابیتی نداشته باشند و بنابراین برای استفاده در آجرکاری‌های دارای نما مناسب نبودند. آجرهایی که در ناحیه گیره و نزدیک آتش قرار داشتند و کاملاً پخته بودند اما فاقد اعوجاج بودند، برای آجرهای رو به بیرون ساختمان استفاده می‌شدند چرا که درجه بالایی از مقاومت در برابر آب و هوا دارند. آجرهای دورتر از آتش نرم‌تر بودند و برای استفاده به عنوان آجر پشتیبان کنار گذاشته می‌شدند، در حالی که برخی از آجرهای اطراف محیط گیره به اندازه کافی برای هیچ هدفی نپخته بودند و دور ریخته می‌شدند. در روزهای قبل از حمل‌ و نقل مکانیزه، آجرهای ساختمان اغلب از خاک رس به دست آمده از محل ساختمان تولید می‌شد و در گیره‌هابی مجاور کار پخته می‌شد.

کوره آجر فشاری

تولید آجرهای سیمانی
امروزه آجرها معمولاً در کوره‌های دوره‌ای (periodic kiln) یا کوره‌های تونلی (tunnel kiln) پیوسته پخته می‌شوند. کوره دوره‌ای یک ساختار ثابت است که ابتدا با آجر بارگیری شده و سپس این آجرها پخته، خنک‌سازی و تخلیه می‌شوند. برای بهره‌ وری بیشتر، آجرها به‌ طور پیوسته از درون یک کوره تونلی طولانی، روی واگن‌های ریلی مخصوص عبور داده می‌شوند به صورتی که هنگام خروج در انتها کاملاً پخته باشند. در هر دو نوع کوره، اولین مرحله پخت، خشک‌سازی است که آب باقیمانده را از خاک رس خارج می‌کند. مراحل بعدی اکسیداسیون و شیشه‌ای شدن است که در طی آن دما به ۱۰۰۰ تا ۱۳۰۰ درجه سلسیوس می‌رسد و خاک رس به یک ماده سرامیکی تبدیل می‌شود. این کار ممکن است با مرحله‌ای به نام فلشینگ (flashing) دنبال شود، که در آن آتش تنظیم می‌شود تا یک فضای کاهنده در کوره ایجاد شود که تغییرات رنگی در آجرها ایجاد می‌کند. در نهایت آجرها در شرایط کنترل شده خنک می‌شوند تا به رنگ دلخواه برسند و از ترک‌های حرارتی جلوگیری شود. آجرهای خنک شده بازرسی، مرتب‌سازی و برای حمل‌ و نقل بسته‌ بندی می‌شوند.

کل فرایند پخت ۴۰ تا ۱۵۰ ساعت طول می‌کشد و به‌طور مداوم برای حفظ کیفیت محصول نظارت می‌شود. انقباض قابل توجهی در آجرها در هنگام خشک شدن و پختن اتفاق می‌افتد. این موضوع باید در هنگام طراحی قالب برای آجر در نظر گرفته شود. هر چه دما بیشتر باشد، انقباض بیشتر و رنگ آجر تیره‌ تر می‌شود.

آجرها اغلب در طیف رنگی ترکیبی استفاده می‌شوند و آجرهای تیره ناگزیر کوچکتر از آجرهای روشن هستند. حتی در آجرهایی با رنگ یکنواخت، مقداری تغییر اندازه قابل انتظار است و آجرها، به‌طور کلی، در معرض مقدار معینی انحنا ناشی از فرایند پخت هستند. رنگ آجر به ترکیب شیمیایی خاک رس یا شیل و دما و مواد شیمیایی آتش در کوره بستگی دارد. دماهای بالاتر آجرهای تیره‌ تری تولید می‌کند. آهنی که در بیشتر خاک رس‌ها وجود دارد در آتش اکسیدکننده قرمز و در آتش کاهنده ارغوانی می‌شود. سایر عناصر شیمیایی به روشی مشابه با جو کوره برهمکنش می‌کنند و رنگ‌های دیگری را می‌سازند. برای رنگ‌های روشن می‌توان روی آجرها را مانند سفال لعاب داد، چه در زمان پخت معمولی و چه در پخت اضافی.

ضریب انبساط و انقباض آجر در برابر سرما به گونه‌ای است که از ایجاد ترک در بنا جلوگیری می‌کند.
آجر در مقایسه با دیگر مصالح از قدرت ذخیره انرژی حرارتی برخوردار است و در نتیجه انتقال نوسان‌های حرارتی محیط بیرونی به داخل از طریق جدار آجری شدید نیست و بدون دخالت وسایل گرمازا و خنک‌کننده می‌توان شرایط و فضای مطبوع تری را فراهم آورد.

به‌طور کلی صنعت آجرپزی در دوران پیش از هخامنشی در ایران تکامل یافت و در دوره هخامنشی علاوه بر خشت، انواع آجر از جمله آجرهای لعابی در ساختمان‌ها به کار رفته‌است. آجرهایی که در ساختمان پاسارگاد و تخت جمشید و شوش به کار رفته صرف‌نظر از تنوع، از نظر دقت در ترکیب مصالح اولیه و مقاومت در برابر عوامل مختلف پس از چندین قرن، مورد توجه هستند. در دوران هخامنشی پخت آجرهای لعاب دار منقوش و برجسته بسیار معمول بود؛ که برای تزیین کاخ‌ها استفاده شده‌است. استفاده از آجر در ایران باستان خصوصاً در دوران ساسانیان و در دوران پیش از اسلام رواج زیادی داشته‌است. می‌توان از کاربرد آجر در بناهای عظیمی مانند طاق کسری و پل دختر نام برد. در دوران ساسانی از تلفیق سنگ و آجر برای اسکلت‌سازی بناها و در مواردی در نماسازی استفاده شده‌است.

ایرانیان به خاطر پایداری بیشتر آجر از سنگ، ارزان بودن آن و سرعت آن جهت ساخت بنا از آجر استفاده می‌کردند. در دورهٔ سلجوقی، استفاده از آجر هم از جهت زیبایی و هم از جهت ساختاری رونق زیادی گرفت. آجر به غیر از آن‌که برای تزیین اماکن مختلف به کار می‌رود، جهت نشان دادن فشارها هم استفاده می‌شود؛ مثلاً در طاق‌های قدیمی مسجد جامع اصفهان ساختار آجری به شکلی است که جهت فشارهای مختلف احساس می‌شود.

محدودیت استفاده از چوب در ناحیه‌هایی از ایران، کمبود سنگ، مشکل کاربرد سنگ به دلیل انتقال حرارت در مناطق گرمسیر، خوش‌دست بودن و قابلیت بالای اجرا و به‌کارگیری آجر در تمامی بخش‌های بنا، کارایی فراوان آن در برپا کردن پوشش‌های وسیع و مرتفع، فراوانی مواد اولیه و سادگی تهیهٔ آجر و مقرون به صرفه بودن آن از دلایل کاربرد زیاد آن در ایران بوده‌است.

در دوره سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای کلیه بناهایی چون کاروانسراها، آب‌انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره‌ها، میل مقبره‌ها، میل‌های بلند مساجد و مواردی دیگر سبب اسکلت‌ سازی اصولی آن‌ها شده و ضمناً برای نماسازی نیز از آجر به شکل آمود (پوشش جدا از اسکلت) یا پیوند و ترکیب با استخوان بندی بنا عظمتی از حسن سلیقه و خلاقیت در هنر آجرکاری به وجود آمده‌است. به‌طوری‌که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینی‌های بسیار شگرف در هنر آجرکاری می‌باشیم تا جایی که در دو برج‌های خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق‌نماسازی‌های بسیار زیبا و خط کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاق‌پوش در انواع گوناگون که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است شاهد هستیم. در این دوره ارزشمند معماری شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل‌چین‌های آجری، گره آجری، خط‌های کوفی آجری برگردونهٔ میل‌های بلند مساجدی چون میل مسجد جامع دامغان با ۲۶ متر ارتفاع، میل منار چند وجهی مسجد جامع نائین با حدود ۳۰ متر ارتفاع، مناره ساربان با ۴۸ متر ارتفاع و مناره علی هستیم.

هنر آجرکاری دوره ایلخانی
در این دوره پوشش‌های طاقی آجری وارد تحول گسترده از تکنیک و اجرا شده تا جایی که شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشم گیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود ۴۰/۲۵ سانتیمتر و ارتفاع ۵۰متر از سطح زمین در اجرای بسیار استثنایی صندوقه‌ای می‌باشیم. ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبد کلیساهای اروپا به خصوص گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده‌است، اثر مستقیم گذارده‌است. همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحله‌ای بسیار جالب از گوشه سازی‌های گنبد خانه‌ها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده، آن هم با نقش انواع گلچین‌های خفته و راسته و جناقی آجری یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش این گونه اجراهای شگرف می‌گردد. از میان آثار فراوان آجری این دوره می‌توان به پتکانه سازی‌های گلچین دار مسجد ورامین، مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنس‌های آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازهٔ کلوک و دو قدی یعنی حدود ۵×۵ و ۵×۱۰سانتیمتر با حک نام جلال الله و نقوش گره می‌باشیم، که در بین رج‌های آجر سبب شکل‌دهی و تزئین استثنایی در آجرکاری‌هایی چون ازاره‌های راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان و همچنین نوعی گلچین‌های خاص آجری با کلوک و دو قدی‌های مهری در غلام گردشی‌های طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه می‌باشیم. یکی از شاهکارهای هنر آجرکاری دوره ایلخانی بنای بی‌همتای منار جنبان می‌باشد که چون یکی از دو منار بسیار ظریف و باریک را به حرکت درآوریم منار دیگر به جنبش درمی آید. کل بنا مرحله به مرحله از ناحیه پشت بام بیشتر تا سطح زمین دچار تحرک خواهد شد.

بیستر بخوانید: آجر سفال فوم دار

هنر آجرکاری دوره تیموری

عصر تیموری عصر جنبش و خیزش انواع هنرها به خصوص معماری می‌باشد. در این زمان پوشش‌های گنبد آجری به تحول کامل می‌رسد. مسیر گنبدسازی‌های دو پوسته پیوسته به گنبدسازی‌های دو پوش گسسته و اجراهای خاص در مقابل واکنش نیروهای فشاری-کششی-پیچشی و به خصوص رانشی و به‌طور کلی ضدزلزله توسط خشخاشی سازی‌ها در بین دو پوشش گنبدها می‌باشیم. در این زمان انواع طاق پوش‌های آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر مسیر متحول خود را تا سرحد مطلوب پیش می‌برد و انواع گلچین‌های آجری در آن‌ها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری توسط معماران نامی ایران قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی و بسیاری دیگر از بنایان هنرمند زیباترین و شاخص‌ترین انواع نقوش گره آجری، خط‌های کوفی آجری، خط‌های بنایی و معقلی آجری و زیباترین انواع گلچین‌های بسیار متنوع آجری در عناصر و جزئیات آثار هم سطح با هنر کاشی کاری که تلفیقی از آجر و کاشی در انواع خط معلقی می‌باشد. در خراسان می‌توان به کارهای آجری بسیار زیبای مسجد قائن و برج مقبره اخنگان در حومه طوس مشهد یا شاهکارهایی از هنر آجرکاری و بسیاری دیگر اشاره کرد.

هنر آجرکاری دوره صفویه

در این دوره از آجر در بسیاری از بناها به‌خصوص کاروانسراهای بسیار پیشرفته زمان در شکل درون‌شهری و برون‌شهری در یک و دو طبقه با طرح‌های بسیار جامع و با اسکلت سازی‌های بسیار اصولی و در مواردی نماسازی‌های شگفت انگیز از نقوش انواع گلچین‌های خفته و راسته-کلوکبندان-حصیری-جناقی-سم آهویی-گل برگردان-گل انر گل و بسیاری دیگر جهان را عمیقاً متوجه خود ساخته‌است. پوشش‌های طاقی و بسیار زیبا و دلفریب آجری در حالت طاق گنبدی، طاق عرقچین، طاق گنبد، طاق کته، پوش طاقهای پا تو پا طاقهای چهار بخشی، طاقهای چهار گرده پوش، طاقهای چهار ترکی، طاقهای شمسه‌ای، هندسی طاق، تویزه طاق، کجاوه طاق تاوه و بسیاری دیگر با به‌کارگیری انواع نقوش آجری و گلچین‌های زیبا عظمتی از هنر آجرکاری این دوره متجلی شده‌است. به وجود آمدن انواع قوس‌های باربر تزئینی و تزئینی آجری و استفاده از آن‌ها در بناهای متعدد ایران به وجود آمدن انواع برج‌های کبوترخانه آجری بسیار با فلسفه با نماسازی‌های مشبک آجری و نقوش جذاب آجری در آن‌ها انواع رسمی بندی‌ها و کاربندی‌ها و طاسه سازی‌های آجری در اشکال مختلف در بناها با عناصری چون: سوسن، نیم سوسن، هفتی، سینه باز، پاباریک، لچکی، ترنجی، سمبوسه و به‌کارگیری نقوش زیبای گلچین آجری در بین عناصر یاد شده، به‌خصوص در بازارها آثار شگرف از تاریخ معماری ایران عزیز تقدیم هنر دوستان جهان گردیده‌است. از میان آثار بسیار متعدد آجری این دوره می‌توان به پل‌های بسیار عظیم و گسترده با فلسفه آجری چون سی و سه پل و پل الله وردی خان با تمامی مسائل فشار و هیدرولیک آب رود گسترده زاینده رود در پشت پایه‌های هر دهانه از پل. ساختمان حمام‌های بسیار اصولی با بخش‌های زنانه و مردانه و گرمخانه با به‌کارگیری کاربندی‌های بسیار پرکار و دل‌انگیز و استقرار آن‌ها بر روی ستون‌های ظریف و کاملاً باربر سنگی. زیرسازی ستون‌ها از پی گسترده از مصالح آجر جوش پرتاب و ملات آهک لزدار، همچنین آبروهای حمام، زیر آبروها، آب‌بندی دیگ مسی مستقر بر روی آتشخانه در ناحیه خزینه آب جوش و بسیاری مسائل جانبی گرمابه در حمام‌ها یی چون حمام گنجعلی خان کرمان و گوهر بی‌مانندی چون حمام خسرو آقای اصفهان کلاً آجری بسیار ارزشمند از پدیده‌های هنری که توسط نابخردان بر خاک شد. در دوره صفویه ساختن آب‌انبارهای آجری با نقوش زیبا جهت اقلیم‌های گوناگون به‌خصوص بادگیردار برای مناطق گرم و خشک کویری همراه با هنر آفرینی‌های بسیار مورد توجه بوده‌است.

سی و سه پل

هنر آجرکاری دورهٔ افشاریه و زندیه
در دورهٔ افشاریه ایران درگیر کشمکش‌های نظامی لازم زمان خود بود. از این رو آبادانی رونق چندانی نداشت. اما در این زمان شاهد به وجود آمدن میل‌های بسیار فراوان راهنما با نوعی آجر کاری و به‌کارگیری گلچین‌های آجری در آن‌ها در کنار جاده‌ها در تمامی کشور می‌باشیم. در دورهٔ زندیه آبادانی رونق گرفت. خصوصاً خطه حکمرانی خان زند وکیل‌الرعایا بناهای خرد و کللان و قابل توجهی در اشکال گوناگون بنا گردید. از آثار آجری جالب این دوره می‌توان به شبستان مسجد وکیل با پوشش‌های طا قی که از کاربندی بر قوس‌های پا تو پا که بر روی ستون‌های سنگی با حجاری پیچ و سر ستون سازی‌ها با نقش حجاری جقه‌ای افشان حاصل شده‌است اشاره داشت. پوشش‌های طاقی تواماً از کار بندی و طاق گنبد بر ستون‌های پیچ سنگی ابهتی جالب به شبستان این مسجد داده‌است. در این دوره بازار وکیل با پوشش‌های بسیار جا لب آجری از نقوش گلچین‌های متنوع و نوعی کاربندی‌های جالب با نورگیرها و هوا کش‌های متقارن ساخته شده‌است. یکی از آثار آجری بسیار جا لب در مجموعه وکیل وجود ارگ کریمخانی با کاربرد آجر و نقوش آجری در قسمت‌های داخلی و به‌خصوص در ناحیه خارجی همراه با کنگره سازی‌های جا لب بر گرد آ گرد چهار بعد بنا که جنبه حفاظتی بنا را داشته‌است. همچنین چهار برج عظیم مخروطی با نقوش بسیار جالب و متنوع آجری در طرح‌های نیم خوشه انگوری رفت و برگشت بوده. این پدیده آجری در چهار برج ارگ زیبایی خاص آفریده‌است و به این ابهت و شکوهی خاص داده‌است. موزه پارس از آثار دورهٔ زند یه نوعی آجرکاری با بند کشی بر جسته بسیار یکنواخت و زیبا که بند کشی تخت از راستای قطعات آجر به اندازه ۳ میلی‌متر جلوتر آمده‌است. این اجرا شگرفی چشمگیری به آجر کاری و بند کشی که حالت استثنا یی در تمام آثار آجری ایران دارد در محل عمارت کلاً ه فرنگی، مقبره اولیه خان زند، موزهٔ پارس داده‌است. وجود آب‌انبار با استفاده از پوشش مورب دور دارتیز همراه با گلچین جناقی بسیار زیبای آجری در مجموعه ارگ کریمخانی نظر هر بیننده را جلب می‌کند. به‌طور کلی در این دوره نقوش زیبای آجری به شکل‌های خاص و متنوع زیبایی بناهای ایران به‌خصوص خطهٔ فارس شده‌اند.

هنر آجرکاری دورهٔ قاجاریه
در دورهٔ قاجار، هنر آجرکاری در ساختن بازارها با انواع طاق‌پوش‌های آجری، کاربندی‌های آجری مانند بازار اراک و تیمچه‌ها در بازار تهران و طاق آب‌انبارها با نقوش متنوع و حمام‌ها از جمله حمام وکیل کرمان، به تکامل رسید. شهر تهران با دارا بودن ساختمان‌های قدیمی و آثار تاریخی خود هم هویتی سنتی و هم بسیار مدرن دارد . در ساخت بناهایی چون شمس‌العماره، دارالفنون، کاخ موزه‌ها، مسجدهای تاریخی، ساختمان‌های آجری منطقه حسن‌آباد، سردر باغ ملی، موزه ارتباطات، ساختمان بانک صادرات، ساختمان‌های آجری سبک ساسانی/هخامنشی، موزه ایران باستان و وزارت خارجه، ساختمان ثبت و اسناد، مدارس قدیمی، گنبد چهارسوق، بازار بزرگ تهران، بازارچه‌ها، کاروانسراها و ساختمان بسیاری از خانه‌ها و مغازه‌ها در بخش‌های قدیمی شهر تهران، از آجر استفاده شده‌است.

آجر لفتون

آدرس مرکز فروش : اتوبان معلم ( اصفهان - شاهین شهر ) بعد از پل هوایی گز به سمت اصفهان اولین فرعی